Kleszcze to pajęczaki, pasożyty zewnętrzne kręgowców (myszy, psów, ptaków itd.). Człowiek jest jedynie ich żywicielem przypadkowym.
Wyróżniamy 3 stadia rozwoju kleszcza:
Cykl życiowy kleszcza trwa około 2 – 3 lat. W każdym stadium rozwoju kleszcze do życia potrzebują co najmniej 3 żywicieli. Kleszcze żywią się krwią. Podczas ssania krwi żywiciela wstrzykują do jego tkanek swoją ślinę, która może zawierać patogeny chorobotwórcze. Kleszcze mogą być nosicielami nie tylko bakterii i wirusów, ale także pasożytów wewnętrznych.
Gwałtowny wzrost zachorowań na choroby przenoszone przez kleszcze jest związany z:
-
rozwojem turystyki
-
zmianami klimatycznymi (krótkie zimy, wilgotne lata)
-
zmianą stylu życia (więcej czasu spędzamy na łonie natury)
Do chorób odkleszczowych zaliczamy:
W Polsce najczęściej występuje borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu.
Jak zapobiegać ukąszeniom przez kleszcze?
Kleszcze spotyka się w trawie i krzewach (do 1 m nad ziemią). Nie jest więc prawdą, że mogą spadać z drzew. Z powodu wysokości na jakiej żyją, u dzieci można je znaleźć głównie w górnej części ciała (za uszami, w okolicach pach oraz na brzuchu). U dorosłych natomiast, lokalizują się głównie w dolnej części ciała (pachwiny oraz nogi).
Najważniejsze zalecenia podczas spacerów po lesie, łące, w parku czy nad jeziorem:
-
Szczelnie okrywać ciało ubraniami (długie rękawy, nogawki włożone do skarpet lub butów)
-
Podczas spacerów nosić jasne ubrania (na ciemnych ubraniach trudniej dostrzec kleszcze). Nie jest prawdą, iż kleszcze „nie lubią” jasnych ubrań. Kleszcze są ślepe.
-
Nosić nakrycie głowy, aby ograniczyć dostęp do skóry głowy
-
Stosować środki odstraszające
-
Po powrocie do domu wziąć prysznic i dokładnie obejrzeć ciało
Postępowanie w przypadku ukłucia przez kleszcza.
Należy jak najszybciej kleszcza wyciągnąć. Nie jest wskazane, aby tracić czas na dojazd do lekarza w celu jego usunięcia. Oczywiście, jeśli ktoś panicznie boi się nieprawidłowego usunięcia kleszcza, to warto zgłosić się do lekarza.
-
Kleszcza nie wyciągamy gołymi palcami – zawsze odpowiednim przyrządem
-
Kleszcza nie smarujemy tłustymi substancjami, nie wyciskamy, nie rozgniatamy
-
Kleszcza łapiemy jak najbliżej skóry i pociągamy pewnym ruchem.
-
Niewskazane jest wykręcanie kleszcza jeśli używamy tradycyjnej metody – pęsety. W przypadku przyrządów „do wykręcania” nie jest ważne w którą stronę wykręcamy kleszcza. Ważne aby robić to tylko w jedną stronę.
-
Jeśli główka kleszcza pozostanie w skórze, to należy ją pozostawić, a miejsce zdezynfekować. Wszystkie próby usunięcia główki za wszelką cenę (w tym nacinanie skóry) zwiększają ryzyko nadkażenia bakteriami.
-
Po usunięciu kleszcza, skórę dezynfekujemy
-
Wszelkie próby odcięcia kleszcza od dopływu tlenu (smarowanie olejem, lakierem, przypalanie itd.) zwiększają ilość wydzielanej przez niego śliny, a to może doprowadzić do zakażenia chorobami odkleszczowymi.
-
Przez kolejnych 30 dni obserwujemy swoje ciało. Należy zwrócić uwagę czy nie pojawiły się objawy grypopodobne, zapalenie stawów lub rumień wędrujący. Jeśli tak, należy udać się do lekarza.
Przyrządy do usuwania kleszczy
1. Haczyk (Tick Twister) tzw. kleszczołapki
Metoda polega na wykręcaniu kleszcza przy pomocy haczyka. Chociaż metoda wykręcania nie jest polecana w przypadku usuwania kleszcza przy pomocy pęsety, to w przypadku kleszczołapek producent zapewnia, iż konstrukcja haczyka, nie zwiększa ciśnienia w wnętrznościach kleszcza i nie zwiększa ryzyka „wyplucia” śliny wraz z patogenami.
2. Lasso (Trix)
Usunięcie polega na owinięciu kleszcza pętelką.
1. Należy wcisnąć przycisk i założyć pętelkę na kleszcza
2. Zwolnić przycisk i ustawić pen prostopadle do skóry
3.Obrócić pen wokół własnej osi.
3. Zamrażacz Tick Twister Expert, Kleszcz Expert
Opakowanie zawiera zamrażacz do kleszcza i pęsetę do jego usunięcia. Pęseta jest jednak dość grupa i plastikowa.
Produkt bardziej nadaje się do usuwania dojrzałych postaci kleszcza.
4. Pompka – Kleszcz Out, Anty-kleszcz
Pompka wytwarza podciśnienie i w ten sposób można usunąć kleszcza. Warto wiedzieć, iż produkt ten może być także stosowany do usuwania jadu i toksyn po ugryzieniu np. przez węża.
5. Kick Tick
Produkt o tyle dobry, że zawiera przyrząd z 2 końcówkami różnej wielkości, dzięki czemu, jak podaje producent, można usunąć zarówno nimfę jak i postać dorosłą kleszcza.
Opakowanie zawiera specjalny haczyk – kleszczołapki
Usunięto kleszcza i co dalej? Czy warto badać kleszcza?
W laboratorium można zbadać kleszcza pod kątem zawartości krętków boreliozy. Do tej pory jednak, żadne towarzystwo naukowe, nie zaleca takiego postępowania. Jeśli kleszcz zostanie wyciągnięty do 24 – 36 godzin, to ryzyko boreliozy jest bardzo małe. Należy obserwować organizm przez kolejnych 30 dni.
Profilaktyka Boreliozy
Według obecnych wytycznych można podać doksycyklinę do 72 godzin od usunięcia kleszcza, co znacząco zmniejsza ryzyko zachorowania na boreliozę. Jest to podanie jednorazowe w dawce profilaktycznej 200mg. Postępowanie to, jest jednak obarczone ryzykiem działań niepożądanych i może mieć miejsce tylko i wyłącznie gdy spełnione są WSZYSTKIE poniższe warunki:
-
kleszcz przebywał w skórze dłużej niż 36 godzin
-
lek podajemy tylko do 72 godzin od usunięcia – nie później
-
usunięto więcej niż 1 kleszcza, a do ukąszenia doszło w rejonie endemicznym (wysokie ryzyko zainfekowania)
-
brak przeciwwskazań do podania doksycykliny
Każde nieuzasadnione podanie antybiotyku naraża populację na wzrost antybiotykooporności. Podanie dawki profilaktycznej jeśli już wystąpił rumień nie ma sensu. Należy wtedy zastosować pełne leczenie. Skuteczność leczenia profilaktycznego u dzieci nie została potwierdzona.
BORELIOZA – krętkowica kleszczowa
Borelioza zajmuje najczęściej stawy, skórę, układ nerwowy i serce. Ponieważ krętki poszczególnych gatunków kleszczy wykazują odmienny organotropizm (zajmują określone narządy), to w zależności od rejonu świata, będą dominowały inne objawy. W Europie krętki zajmują głównie układ nerwowy i skórę.
Krętki rozwijają się w jelicie cienkim kleszcza, następnie wędrują do krwi, a na końcu do śliny, poprzez którą przekazują drobnoustroje do organizmu żywiciela. Zanim jelito kleszcza wypełni się krwią, musi upłynąć trochę czasu, dlatego przyjmuje się, iż zakażenie boreliozą jest prawdopodobne dopiero kiedy kleszcz przebywa na skórze > 24 godzin. Nie można jednak całkowicie wykluczyć zakażenia przed tymczasem.
Nieswoiste objawy boreliozy:
-
zmęczenie
-
zapadowe bóle karku (objaw Donty)
-
zaburzenia termoregulacji
-
nadwrażliwość na alkohol
-
zaburzenia słuchu i wzroku
-
zaburzenia poznawcze
Objawy wczesno zlokalizowane:
Rumień wędrujący (EM)– jest słabo widoczny, płaski, nieswędzący o ostrych granicach zewnętrznych. Poszerza się ku obwodzie z przejaśnieniem w środku. Często centralnie widoczne jest miejsce ukąszenia. Należy pamiętać, iż rumień nie zawsze wygląda tak samo. Nie zawsze ma w środku przejaśnienie i nie zawsze występuje u każdego. Ważne jest (warto granice zaznaczać długopisem), że rumień powiększa się w ciągu kilku dnia do średnicy ponad 5cm.
Jeśli rumień pojawił się do 2 dni, a jego średnica nie przekracza 5cm, to nie można mówić o wystąpieniu EM.
Rumień zwykle ustępuje po wprowadzeniu leczenia, co nie oznacza wyleczenia i końca terapii. Podobnie jeśli zmiany ustąpią samoistnie, nie świadczy to o eliminacji zakażenia.
Rumieniowi często towarzyszą objawy ogólnego zapalenia:
-
gorączka 39%
-
bóle głowy 42%
-
bóle stawów 44%
-
bóle mięśni 44%
Objawy wczesne rozsiane:
Rozsianie krętków do innych narządów. Objawy w postaci:
-
ostrej neuroboreliozy (zajęcie centralnego i ogólnego układu nerwowego – porażenie nerwów czaszkowych, zapalenie nerwów, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu)
-
zapalenia serca, migotanie przedsionków
-
wczesnego zapalenia stawów zwykle dużych (kolanowy, skokowy, biodrowy, łokciowy..)
Objawy późne:
-
przewlekłe bóle stawów, kaletek maziowych
-
miejscowa i uogólniona mialgia (mięśnioból)
-
niespecyficzne objawy nurologiczno – psychiatryczne
-
przewlekłe zanikowe zapalenie skóry pojawia się po kilku latach od zakażenia.
Rozpoznanie boreliozy
Rozpoznanie boreliozy bywa bardzo trudne i nie raz jest opóźnione. Wynika to
z niejednoznacznych objawów oraz braku informacji o ukąszeniu przez kleszcza. Rumień wędrujący nie zawsze występuje. Najbardziej wiarygodne jest badanie laboratoryjne chociaż, ze względu na dużą zmienność antygenową bakterii, nie ma jednoznacznego testu dla boreliozy.
Wyróżniamy 3 rodzaje testów:
-
testy serologiczne(badanie przeciwciał IgM). Wynik dodatni bez objawów nie stanowi podstawy do leczenia. Przeciwciała IgM mogą utrzymywać się w organizmie przez wiele lat od ukąszenia. Testy wykonuje się najwcześniej w 3 – 4 tygodniu od zakażenia (nawet jeśli rumień wystąpił wcześniej). Wyniki fałszywie dodatnie mogą pojawić się także w przypadku innych chorób zapalnych oraz infekcji. Testy serologiczne nie różnicują zakażenia przebytego od aktywnego.Testy tego typu są dostępne w aptekach.
-
testy badające DNA krętka
-
testy analizujące obecność antygenu krętka.
Boreliozę stwierdza się, gdy występuje przynajmniej 1 z poniższych objawów oraz dodatkowo, zakażenie zostanie potwierdzone w badaniu serologicznym:
-
rumień przewlekły wędrujący
-
chłoniak limfocytowy skóry potwierdzony badaniem histologicznym
-
przewlekłe zapalenie skóry potwierdzone badaniem histologicznym
-
zapalenie stawów
-
neuroborelioza
Testy apteczne
W aptece są dostępne testy do wykrywania przeciwciał IgM. Przykładem jest test Tick Alert.
Test wykonuje się z krwi palca i trwa 10 minut. Jest to badanie serologiczne. Wszystkie informacje na jego temat zostały opisane powyżej.
Leczenie boreliozy
Leczenie opiera się o antybiotykoterapię trwającą maksymalnie 21 dni. Nie ma naukowych podstaw (żadne naukowe Towarzystwo Medyczne nie popiera takiego działania), aby stosować długotrwałą terapię antybiotykami.
Do oceny skuteczności leczenia nie powinno się wykorzystywać testów serologicznych. Postępy
w leczeniu ocenia się na podstawie objawów klinicznych.
Antybiotyki doustne stosuje się w leczeniu boreliozy wczesnej i w nieskomplikowanych przypadkach. W przypadku boreliozy późnej zalecane jest leczenie dożylne.
Nie ma szczepionki profilaktycznej na boreliozę.
Reinfekcja – ponowne zakażenie osoby z przebytą i rozpoznaną boreliozą jest mało prawdopodobne, ale możliwe.
Kobiety w ciąży – nie udowodniono szkodliwego wpływu zakażenia u kobiet w ciąży na rozwój płodu.
KLESZCZOWE ZAPALENIE MÓZGU - KZM
Jest to choroba zakaźna ośrodkowego układu nerwowego wywołana przez wirusa kleszczowego zapalenie mózgu.
Do zakażenia dochodzi wskutek ukąszenia przez zainfekowanego kleszcza. O ile wczesne usunięcie kleszcza, znacząco zmniejsza ryzyko zakażenia boreliozą, o tyle w przypadku KZM czas nie ma znaczenia. Ryzyko istnieje zawsze. 80% przypadków przebiega bezobjawowo. Pierwsze objawy pojawiają się w przeciągu 7-14 dni.
Pierwsza faza objawów 2 – 7 dni:
Druga faza:
Jeśli po kilku dniach od ukąszenia kleszcza pojawią się objawy grypopodobne lub żołądkowo - jelitowe należy udać się do lekarza.
Najskuteczniejszą metodą zapobiegania KZM są szczepienia ochronne.
