Żelazo – mikroelement, pierwiastek śladowy, pełniący szereg bardzo ważnych funkcji w naszym organizmie. Zarówno nadmiar jak i niedobór żelaza może prowadzić do poważnych dysfunkcji zagrażających zdrowiu, a nawet życiu człowieka.
W tym artykule opisujemy jakie mogą być przyczyny niedoboru żelaza, objawy oraz jak skutecznie leczyć i zapobiegać niedoborom żelaza w organizmie.
Jakie jest dzienne zapotrzebowanie na żelazo?
Zapotrzebowanie na żelazo nie jest jednakowe u każdego. Zależy ono od wieku, płci oraz ogólnego stanu zdrowia. Dziennie tracimy około 1-2 mg żelaza. Straty te są wyrównywane poprzez żelazo dostarczone z pokarmem.
- Po 50 roku życia zapotrzebowanie na żelazo jest takie samo zarówno u kobiet jak i u mężczyzn. Tak samo u dzieci do 9 roku życia.
- Między 10 – 50 rokiem życia zapotrzebowanie na żelazo u kobiet jest wyższe.
- Zapotrzebowanie na żelazo po 50 roku życia jest takie jak u 4-9 letnich dzieci. Nie można więc powiedzieć, że zapotrzebowanie na żelazo rośnie wraz z wiekiem.
- Największe zapotrzebowanie na żelazo mają kobiety w ciąży
Przyczyny niedoboru żelaza w organizmie
Niedobór żelaza a dieta wegetariańska
Stosowanie radykalnych diet odchudzających lub wegetariańskich oraz wegańskich może prowadzić do niedoborów żelaza w organizmie. Wegetarianie powinni przyjmować 2 razy większą dawkę żelaza.
Żelazo a krwawienia
Znaczna utrata krwi to najczęstsza przyczyna niedoboru żelaza.
Utrata krwi w czasie menstruacji, urazów, krwawienie z przewodu pokarmowego, dróg moczowych, hemoroidów, układu oddechowego oraz z mięśniaków macicy może prowadzić do niedoborów żelaza.
Niedobór żelaza a choroby
Niedobór żelaza bardzo często nie jest wynikiem samej niewystarczającej diety, ale sygnałem, że w organizmie dzieje się coś niepokojącego. Istnieje wiele chorób i stanów, które mogą prowadzić do niedoboru żelaza.
Żelazo a choroby
- Celiakia: Autoimmunologiczna choroba jelita cienkiego, w której spożycie glutenu prowadzi do uszkodzenia kosmków jelitowych, odpowiedzialnych za wchłanianie składników odżywczych, w tym żelaza. Często niedobór żelaza jest pierwszym objawem celiakii.
- Atroficzne zapalenie żołądka: Stan, w którym dochodzi do zaniku błony śluzowej żołądka, co prowadzi do zmniejszonej produkcji kwasu solnego, niezbędnego do prawidłowego wchłaniania żelaza. Może być spowodowane infekcją Helicobacter pylori lub mieć charakter autoimmunologiczny (autoimmunologiczne zapalenie żołądka).
- Zakażenie Helicobacter pylori: Bakteria ta może powodować zapalenie żołądka, które wpływa na jego zdolność do przyswajania żelaza.
- Choroba Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego: Oprócz krwawień, te choroby zapalne mogą również upośledzać wchłanianie składników odżywczych w zmienionych zapalnie fragmentach jelit.
- Stany po operacjach bariatrycznych (np. zmniejszenie żołądka): Zmiany anatomiczne w przewodzie pokarmowym po takich operacjach często prowadzą do zaburzeń wchłaniania wielu składników odżywczych, w tym żelaza.
- Zespół krótkiego jelita: Wynikający z usunięcia znacznej części jelita cienkiego, co drastycznie zmniejsza powierzchnię wchłaniania.
Okresy zwiększonego zapotrzebowania na żelazo
Często niedobór żelaza dotyczy kobiet karmiących piersią, w ciąży – II oraz w III trymestrze oraz osób w okresie intensywnego wzrostu (dzieci i młodzież).
Żelazo a stres
Stres i brak snu to dwa czynniki, które mają głęboki i wzajemny wpływ na funkcjonowanie całego organizmu, w tym na gospodarkę żelaza. Ich długotrwałe oddziaływanie może prowadzić do niedoborów żelaza lub pogłębiać już istniejące, co z kolei nasila negatywne skutki stresu i bezsenności.
Wpływ stresu na gospodarkę żelaza:
- Zwiększone zużycie składników odżywczych: W warunkach przewlekłego stresu organizm zużywa więcej kluczowych składników odżywczych, w tym żelaza, w celu utrzymania homeostazy i produkcji hormonów stresu. To może prowadzić do szybszego wyczerpywania się jego zapasów.
- Stres oksydacyjny: Stres (zarówno fizyczny, jak i psychiczny) wywołuje stres oksydacyjny, czyli zaburzenie równowagi między wolnymi rodnikami a antyoksydantami w organizmie. Żelazo, choć niezbędne, w nadmiarze (lub w nieprawidłowych formach) może katalizować powstawanie wolnych rodników. Z drugiej strony, niedobór żelaza może upośledzać działanie enzymów antyoksydacyjnych, co dodatkowo nasila stres oksydacyjny.
- Wpływ na wchłanianie: Przewlekły stres może wpływać na funkcjonowanie układu pokarmowego (np. poprzez spowolnienie trawienia, zmiany w mikroflorze jelitowej), co z kolei może utrudniać prawidłowe wchłanianie żelaza z pożywienia.
- Związek z kortyzolem: Żelazo jest potrzebne do produkcji różnych hormonów, w tym kortyzolu – hormonu stresu. Choć to głównie niedobór żelaza może wpływać na produkcję neuroprzekaźników, dysregulacja kortyzolu w stresie może mieć pośredni wpływ na ogólny metabolizm.
- Zmniejszona odporność: Niedobór żelaza osłabia układ odpornościowy, czyniąc organizm bardziej podatnym na infekcje, co z kolei jest dodatkowym czynnikiem stresogennym.
Objawy niedoboru żelaza
- Bladość powłok ciała (śluzówki jamy ustnej i gardła, płytek paznokci, spojówek, warg)
Nie jest to objaw jednoznaczny i nie zawsze występuje. Bladość skóry może pojawić
się także w przebiegu innych chorób niezwiązanych z niedoborem żelaza.
- Wczesne siwienie włosów oraz ich kruchość i zmatowienie, zapalenie błony śluzowej języka oraz pękanie kącików warg
- Łamliwość oraz wklęsłość paznokci
- Duszność oraz kołatanie serca najpierw po wysiłku, a następnie także w spoczynku
- Omdlenia i utrata przytomności przy gwałtownym spadku poziomu żelaza
- Osłabienie, senność, spadek koncentracji
- Utrata apetytu
- Bóle i zawroty głowy
- Polineuropatia czuciowo – ruchowa
- Zmiany na dnie oka
- Zaburzenia cyklu miesiączkowego oraz spadek libido
- Spadek odporności
- Suchość skóry
- Przedwczesny poród oraz niska masa urodzeniowa noworodka jako skutek niedoboru żelaza u kobiety ciężarnej
Należy pamiętać, iż niedokrwistość może wynikać nie tylko z niedoboru żelaza, ale także witamin B6, B12 oraz kwasu foliowego.
Objawy nadmiaru żelaza. Hemochromatoza.
Nadmiar żelaza w organizmie, zwany przeładowaniem żelazem lub hemochromatozą (jeśli jest dziedziczny), jest stanem potencjalnie bardzo niebezpiecznym. W przeciwieństwie do niedoboru, którego objawy są często rozpoznawalne, symptomy nadmiaru żelaza są niespecyficzne i podstępne, rozwijając się powoli przez lata, zanim staną się wyraźne. Nagromadzone żelazo, zamiast być magazynowane w bezpiecznej formie, zaczyna osadzać się w tkankach i narządach, prowadząc do ich uszkodzenia.
Objawy nadmiaru żelaza zależą od tego, w których narządach doszło do jego nagromadzenia. Często pojawiają się dopiero wtedy, gdy uszkodzenia są już zaawansowane.
- Przewlekłe zmęczenie i osłabienie: To jeden z najwcześniejszych i najbardziej powszechnych, ale jednocześnie niespecyficznych objawów. Łatwo pomylić go z przemęczeniem, stresem czy innymi dolegliwościami.
- Bóle stawów: Nadmiar żelaza często gromadzi się w stawach, prowadząc do bólu, sztywności i zapalenia, zwłaszcza w palcach rąk, nadgarstkach, biodrach i kolanach. Może być to mylone z artretyzmem.
- Ból brzucha: Nagromadzenie żelaza w wątrobie, trzustce lub jelitach może powodować przewlekłe, umiarkowane bóle brzucha, często w prawej górnej części.
- Problemy z wątrobą: Wątroba jest głównym magazynem żelaza, dlatego jest jednym z pierwszych organów, które ulegają uszkodzeniu.Objawy mogą obejmować:
- Powiększenie wątroby (hepatomegalia).
- Zmiany w wynikach badań wątrobowych (podwyższone enzymy wątrobowe, np. ALT, AST).
- W zaawansowanych stadiach: marskość wątroby, niewydolność wątroby, a nawet rak wątrobowokomórkowy.
- Zmiany skórne: Skóra może nabrać brązowego, szaro-brązowego lub brązowo-miedzianego zabarwienia, szczególnie na dłoniach, twarzy i wokół narządów płciowych. Wynika to z odkładania się żelaza i melaniny.
- Problemy z sercem: Nadmiar żelaza może odkładać się w mięśniu sercowym, prowadząc do:
- Arytmii (nieregularne bicie serca).
- Kardiomiopatii (osłabienie mięśnia sercowego, prowadzące do niewydolności serca).Duszności, obrzęków kończyn dolnych.
- Zaburzenia endokrynologiczne: Żelazo może uszkadzać gruczoły dokrewne:
- Cukrzyca: Uszkodzenie trzustki może prowadzić do niedostatecznej produkcji insuliny i rozwoju cukrzycy.
- Niedoczynność przysadki lub tarczycy: Może objawiać się zmęczeniem, brakiem libido, zaburzeniami miesiączkowania u kobiet i impotencją u mężczyzn.
- Hipogonadyzm: Zmniejszona produkcja hormonów płciowych prowadzi do utraty libido, impotencji, zaniku jąder u mężczyzn oraz zaburzeń miesiączkowania i wczesnej menopauzy u kobiet.
- Zmiany neurologiczne i psychiczne: Rzadziej, ale mogą wystąpić objawy takie jak:
- Depresja, drażliwość, wahania nastroju.
- Problemy z pamięcią i koncentracją.
Jak uzupełnić żelazo w organizmie?
Istnieją skuteczne sposoby na uzupełnienie poziomu żelaza w organizmie.
Podstawą jest dieta bogata w żelazo hemowe, najlepiej przyswajalne przez organizm, znajdujące się w czerwonym mięsie, drobiu i rybach. Równie ważne jest żelazo niehemowe.
Najbogatszym źródła żelaza są rośliny strączkowe, orzechy, nasiona, ciemnozielone warzywa liściaste oraz suszone owoce. Aby zwiększyć wchłanianie żelaza, pamiętaj o spożywaniu produktów bogatych w witaminę C (np. cytrusy, papryka) razem z posiłkami zawierającymi żelazo.
W niektórych przypadkach, zwłaszcza gdy niedobory są znaczne lub dieta okazuje się niewystarczająca, konieczna może być suplementacja preparatami żelaza, zawsze jednak pod kontrolą lekarza lub farmaceuty, który dobierze odpowiednią dawkę i formę suplementu. Pamiętaj, że samodzielne przyjmowanie żelaza może być szkodliwe, dlatego zawsze konsultuj się ze specjalistą.
Co warto wiedzieć o suplementacji żelaza?
Kto powinien rozważyć suplementację?
Suplementacja żelaza jest szczególnie ważna dla osób zagrożonych niedoborem, takich jak:
- Kobiety w ciąży: Zapotrzebowanie na żelazo znacznie wzrasta w ciąży ze względu na rozwój płodu.
- Kobiety z obfitymi miesiączkami: Utrata krwi może prowadzić do niedoborów.
- Osoby na diecie wegetariańskiej i wegańskiej: Żelazo hemowe (pochodzenia zwierzęcego) jest lepiej przyswajalne niż żelazo niehemowe (pochodzenia roślinnego), dlatego wegetarianie i weganie powinni zwracać szczególną uwagę na jego podaż i rozważyć suplementację.
- Osoby z chorobami przewodu pokarmowego: Niektóre schorzenia, takie jak celiakia czy stany zapalne jelit, mogą zaburzać wchłanianie żelaza.
- Osoby z przewlekłymi krwawieniami: Np. z powodu hemoroidów czy wrzodów.
- Sportowcy: Intensywny wysiłek fizyczny zwiększa zapotrzebowanie na żelazo.
- Dzieci w okresie intensywnego wzrostu.
Wchłanianie żelaza. Jaka forma żelaza wchłania się najlepiej?
Wchłanianie żelaza z produktów mięsnych to około 25 - 50%. Dla porównania z produktów roślinnych – 1 – 10 %.
Jeśli chodzi o formy żelaza w suplementach i lekach, to najlepiej wchłaniają się chelaty (dwuglicyniany żelaza). Najsłabiej wchłanialne są fumarany i siarczany żelaza.
Co może utrudniać wchłanianie żelaza?
Wchłanianie żelaza zmniejszają:
- środki zobojętniające kwas solny (uwaga na inhibitory pompy protonowej, czyli leki typu Ortanol, Controloc, Bioprazol)
- związki kompleksujące zawarte w kawie, herbacie, mleku i warzywach
- cynk oraz wapń
- Inne leki (antybiotyki, leki stosowane w leczeniu niedoczynności tarczycy)
Żelazo podajemy 2-4 godzin po preparatach, które mogą utrudniać wchłanianie żelaza.
Jak zwiększyć wchłaniania żelaza?
Wchłanianie żelaza zwiększa:
- Witamina C w dawce powyżej 200mg
Warto żelazo podawać razem z witaminą C (jako dodatkowa suplementacja w tabletkach lub popijać żelazo sokiem bogatym w witaminę C).
- Witamina B12
- Kwasy organiczne zawarte w owocach
Leczenie niedoborów żelaza
Leczenie powinno obejmować nie tylko suplementację żelaza, ale także wyeliminowanie przyczyn jego niedoboru. Nie można na własną rękę podejmować leczenia anemii.
Przeciwwskazania do podawania żelaza:
- Niedokrwistość niespowodowana brakiem żelaza
- Objawy przeciążenia organizmu żelazem (powtarzane transfuzje krwi )
- Przewlekłe zapalenie trzustki
- Marskość wątroby
- Choroby rozrostowe (białaczka, chłoniak, szpiczak)
- Zaawansowana próchnica zębów
Najważniejsze wskazówki:
✔ Żelazo ZWYKLE przyjmujemy na czczo (należy czytać ulotki – Żelazo firmy SOLGAR przyjmujemy w trakcie posiłku)
✔ W czasie przyjmowania żelaza mogą wystąpić: zaparcia nudności, metaliczny smak
w ustach oraz czarne zabarwienia stolca
✔ Jeśli przyjmujemy jakiekolwiek leki, żelazo należy przyjmować 4 godziny po tych lekach
✔ Należy pamiętać o interakcjach z żywnością (kawą, mlekiem i herbatą)
✔ Na czas przyjmowania żelaza lepiej odstawić suplementy witaminowe i minerały. Mogą one ograniczać wchłanianie żelaza (szczególnie wapń i cynk)
✔ Warto wybierać preparaty zawierające jednocześnie żelazo oraz witaminę C
✔ Żelazo należy przyjmować przez okres 2-3 miesięcy. Nawet w przypadku poprawy samopoczucia. Po 7 – 10 dniach poprawia się poziom żelaza we krwi, ale poprawa hematokrytu następuję dopiero po 8 tygodniach. Należy wyjaśnić pacjentowi, iż konieczna jest dalsza suplementacja.
